इरान र इजरायलबीचको दुश्मनी कसरी शुरु भयो ?

काठमाडौँ । इरानले शनिबार राति इजरायलमाथि ड्रोन र मिसाइल आक्रमण गरेको थियो । यो आक्रमणपछि मध्यपूर्वमा तनाव बढ्दै गएको छ ।

अप्रिल १ मा दमास्कसस्थित इरानी महावाणिज्य दूतावासमा हमला भएको थियो । जसमा इरानका दुई वरिष्ठ सैन्य कमाण्डर मारिएका थिए । यसपछि इरानले जवाफी कारबाही गर्ने चेतावनी दिएको थियो । इरानले आक्रमणको जिम्मेवारी इजरायललाई दिएको छ । सोहि आक्रमणको बदलामा शनिबार राति आक्रमण गरेको इरानले जनाएको छ । शनिवारको आक्रमणपछि यस क्षेत्रमा तनाव बढेपनि फेरी आक्रमण भने भएको छैन । इजरायलले जवाफी आक्रमण गर्छ या गर्दैन, इरानले थप आक्रमण गर्छ या गर्दैन यो अहिले अनिश्चित नै छ ।

इजरायल र इरानबीच वर्षौंदेखि रक्तपातपूर्ण द्वन्द्व चल्दै आएको छ । यस प्रतिद्वन्द्वको तीव्रता भूराजनीतिक परिस्थिति अनुसार बढ्दै जान्छ र घट्दै जान्छ । दुवै देशबीचको तनाव मध्यपूर्वमा अस्थिरताको मुख्य स्रोत बनिसकेको छ । इरानका शासकहरूले मध्यपूर्वमा अमेरिकाको सहयोगी इजरायललाई ‘सानो शैतान’ ठान्छन् । उनले अमेरिकालाई ‘ठूलो शैतान’ भनेका छन् । इरानले अमेरिका र इजरायल यस क्षेत्रबाट गायब होस् भन्ने चाहन्छ ।

इजरायलले इरानलाई चरमपन्थी समूहहरूलाई आर्थिक सहयोग गरेको र आफ्नो स्वार्थ विरुद्धको आक्रमणको आरोप लगाउँछ, जसलाई अयातोल्लाहको यहूदी विरोधीवादले उत्तेजित गरेको छ । यी दुई कट्टर शत्रुहरू बीचको प्रतिस्पर्धामा ठूलो संख्यामा मानिसहरूको मृत्यु भएको छ । यो प्रायः गुप्त कार्यहरूको परिणाम हो । यसको जिम्मेवारी कुनै पनि सरकारले लिँदैन ।
गाजामा जारी युद्धले अवस्थालाई झनै नाजुक बनाएको छ ।

कसरी सुरु भयो इरान र इजरायलबीचको दुश्मनी ?

इजरायल र इरानको सम्बन्ध सन् १९७९ सम्म निकै सुमधुर थियो । त्यस समयमा, आयोतुल्ला खोमेनीको तथाकथित इस्लामिक क्रान्तिले तेहरानमा सत्ता प्राप्त गरेको थियो । तर, प्यालेस्टाइनलाई विभाजन गर्ने योजनाको विरोध गरेको थियो । जसका कारण सन् १९४८ मा इजरायल राज्यको स्थापना भएको थियो । इजिप्टपछि इरान इजरायललाई मान्यता दिने दोस्रो इस्लामिक देश हो ।

त्यतिबेला इरानमा पहलवी वंशका शाहहरूले शासन गरेको राजतन्त्र थियो । उनी मध्यपूर्वमा अमेरिकाका प्रमुख सहयोगी थिए । यसले इजरायलका संस्थापक र यसको पहिलो सरकारको प्रमुख डेभिड बेन-गुरियनलाई आफ्नो अरब छिमेकीहरूमार्फत नयाँ यहूदी राज्यको लागि इरानको मित्रता खोज्न नेतृत्व गर्यो ।

तर सन् १९७९ मा अयातोल्लाह खोमेनीको क्रान्तिले शाहलाई अपदस्थ गरी इस्लामिक गणतन्त्र लागू गर्‍यो । उनले आफूलाई पीडितको संरक्षकको रूपमा प्रस्तुत गरे । उनको मुख्य पहिचान अमेरिका र उसको सहयोगी इजरायलको साम्राज्यवादलाई अस्वीकार गर्नु थियो ।

अयातोल्लाहको सरकारले इजरायलसँग सम्बन्ध तोड्यो । यसले आफ्ना नागरिकहरूको राहदानीको वैधता पहिचान गर्न बन्द गर्‍यो र तेहरानमा रहेको इजरायली दूतावासलाई जफत गरी प्यालेस्टाइन लिबरेसन अर्गनाइजेसन (पीएलओ) लाई हस्तान्तरण गर्‍यो । त्यतिबेला पीएलएले छुट्टै प्यालेस्टाइन राज्यका लागि इजरायलविरुद्धको लडाइको नेतृत्व गरिरहेको थियो ।

विश्लेषण सञ्चालन गर्ने अन्तर्राष्ट्रिय संकट समूह केन्द्रका इरान कार्यक्रमका निर्देशक अली वाजेले बीबीसी मुन्डोसँग कुरा गर्दै इजरायलप्रति शत्रुता नयाँ इरानी सरकारको आधारशिला भएको उल्लेख गरे, किनभने यसका धेरै नेताहरूले लेबनान जस्ता ठाउँहरूमा प्यालेस्टिनीहरूसँग छापामार युद्धमा तालिम र भाग लिएका थिए ।

नयाँ इरानले आफूलाई इस्लामिक शक्तिका रूपमा प्रस्तुत गर्न चाहेको वाजेको विश्वास छ । त्यसैले उनले इजरायल विरुद्ध प्यालेस्टिनी मुद्दा उठाए, जसलाई अरब मुस्लिम देशहरूले त्यागेका थिए । यसरी खोमेनीले प्यालेस्टिनी मुद्दामा आफ्नो दावी प्रस्तुत गर्न थाले । यसपछि तेहरानमा प्यालेस्टाइन समर्थक ठूला प्रदर्शनहरू सामान्य भए। यी समर्थनहरूमा सरकारको समर्थन थियो ।

इजरायलमा इरानविरुद्ध शत्रुता १९९० सम्म सुरु भएको थिएन, किनकि त्यस समयमा सद्दाम हुसैनको इराकलाई ठूलो खतरा मानिन्थ्यो । यति मात्र होइन, तथाकथित इरान-कन्ट्रालाई सम्भव गराउने मध्यस्थकर्ताहरूमध्ये इजरायली सरकार पनि थियो । यो एउटा गोप्य कार्यक्रम थियो जसमार्फत अमेरिकाले इरानलाई सन् १९८० र १९८८ को बीचमा छिमेकी इराकविरुद्ध भएको युद्धमा प्रयोग गर्नका लागि हतियार उपलब्ध गराएको थियो ।
तर समयसँगै इजरायलले इरानलाई आफ्नो अस्तित्वको लागि खतराको रूपमा हेर्न थाल्यो ।

इजरायल-इरानको छाया युद्ध

इरानले अर्को प्रमुख क्षेत्रीय शक्ति साउदी अरेबियाको पनि सामना गर्नुपर्ने विश्लेषकहरु बताउँछन् । इरानमा मुख्यतया फारसी र शिया छन्, जबकि अरब संसारमा सुन्नीको बाहुल्यता  छ । इरानको सरकारले यो महसुस गर्यो, उसलाई लाग्यो कि उसको शत्रुहरूले एक दिन आक्रमण गर्न थाल्नेछन्। यसलाई रोक्ने उद्देश्यले उनले रणनीति बनाएर काम गर्न थाले ।

यसपछि इरानसँग मिलेर संगठनको सञ्जाल बन्यो । यी संगठनहरूले आफ्नो स्वार्थअनुसार सशस्त्र कारबाही गरे । अमेरिका र युरोपेली संघले आतंकवादी घोषणा गरेको लेबनानको हिजबुल्लाह यी संगठनहरूमध्ये सबैभन्दा प्रमुख हो । आज इरानको तथाकथित ‘प्रतिरोधको धुरी’ लेबनान, सिरिया, इराक र यमनसम्म फैलिएको छ ।

इजरायल चुपचाप बसेको छैन। उसले इरान र उसका सहयोगीहरूलाई आक्रमण गर्यो । यी आक्रमणहरू प्रायः तेस्रो देशहरूमा भएका छन्, जहाँ इरानले सशस्त्र समूहहरूलाई आर्थिक सहयोग गर्छ र समर्थन गर्दछ । इरान-इजरायल द्वन्द्वलाई ‘छाया युद्ध’ को रूपमा वर्णन गरिएको छ, किनभने दुवै देशहरूले धेरै घटनाहरूमा आधिकारिक रूपमा आफ्नो भूमिकालाई स्वीकार नगरी एकअर्कालाई आक्रमण गरे ।

इरानसँग सम्बन्धित इस्लामिक जिहाद समूहले ब्यूनस आयर्सस्थित इजरायली दूतावासलाई विस्फोट गराएको थियो । जसमा २९ जनाको मृत्यु भएको थियो । केही समयअघि हिजबुल्लाह नेता अब्बास अल मुसावीको हत्या भएको थियो । इजरायलको गुप्तचर एजेन्सीलाई यो आक्रमणको जिम्मेवारी दिइएको थियो ।

अर्कोतर्फ इजरायलको लक्ष्य इरानको आणविक कार्यक्रमलाई रोक्नु र आणविक हतियार विकास गर्नबाट रोक्नु हो । इजरायलले आफ्नो आणविक कार्यक्रम नागरिक उद्देश्यका लागि मात्र हो भन्ने इरानको तर्कलाई अस्वीकार गरेको छ । यो व्यापक रूपमा विश्वास गरिन्छ कि इजरायलले स्टक्सनेट कम्प्युटर भाइरस विकास गर्न अमेरिकासँग सहकार्य गरेको थियो । यो शताब्दीको पहिलो दशकमा यो भाइरसले इरानी आणविक केन्द्रहरूमा ठूलो क्षति पुर्यायो ।

इरानले इजरायली गुप्तचर एजेन्सीलाई आफ्नो आणविक कार्यक्रमको जिम्मेवार सहित केही प्रमुख वैज्ञानिकहरूमाथि हमलाको लागि जिम्मेवार ठहराएको छ । यी मध्ये सबैभन्दा उल्लेखनीय सन् २०२० मा मोहसेन फखरीजादेहको हत्या थियो । इजरायली सरकारले इरानी वैज्ञानिकको हत्यामा आफ्नो संलग्नता कहिल्यै स्वीकार गरेको छैन ।

इजरायलले आफ्ना पश्चिमी सहयोगीहरूसँग मिलेर इरानमाथि ड्रोन र रकेट आक्रमणका साथै आफ्नो भूमिमा साइबर आक्रमण गरेको आरोप लगाएको छ । सिरियामा सन् २०११ देखि सुरु भएको गृहयुद्ध पनि द्वन्द्वको अर्को कारण थियो । पश्चिमी गुप्तचर एजेन्सीहरूले संकेत गरे कि इरानले राष्ट्रपति बसर अल-असदलाई हटाउन खोजिरहेका विद्रोहीहरू विरुद्ध आफ्नो सेनालाई सहयोग गर्न पैसा, हतियार र प्रशिक्षकहरू पठाएको थियो । यसले इजरायलमा खतराको घण्टी बज्यो ।
इजरायलको विश्वास छ कि उसको छिमेकी सिरिया मुख्य मार्गहरू मध्ये एक हो जसबाट इरान लेबनानमा हिजबुल्लाहलाई हतियार र उपकरण पठाउँछ ।

अमेरिकी गुप्तचर पोर्टल स्ट्र्याटफोरका अनुसार इजरायल र इरान दुवैले विभिन्न समयमा सिरियामा कारबाही गरेका थिए, जसको उद्देश्य अर्कोलाई ठूलो मात्रामा आक्रमण गर्नबाट रोक्नु थियो ।

यो ‘छाया युद्ध’ सन् २०२१ मा समुद्रसम्म पुग्यो । त्यस वर्ष, इजरायलले ओमानको खाडीमा इजरायली जहाजहरूमा आक्रमणको लागि इरानलाई दोष लगायो। उही समयमा इरानले इजरायलले लाल सागरमा आफ्ना जहाजहरूमा आक्रमण गरेको आरोप लगाएको थियो ।

अक्टोबर ७, २०२३ मा, हमासले इजरायलमा आक्रमण गर्‍यो। यसको जवाफमा इजरायली सेनाले गाजामा कारबाही सुरु गरेको थियो। यसपछि विश्वभरका विश्लेषक र सरकारहरूले यस लडाइले क्षेत्रमा प्रतिक्रिया उत्पन्न गराउन सक्ने चिन्ता व्यक्त गरेका छन्। इरान र इजरायलबीच प्रत्यक्ष द्वन्द्व हुने डर पनि थियो ।

हालैका महिनाहरूमा, लेबनानको सीमामा इजरायली सेना र कथित रूपमा हिजबुल्लाहसँग सम्बन्धित मिलिशियाहरू बीच झडप बढेको छ। वेस्ट बैंकको कब्जामा रहेका क्षेत्रमा प्यालेस्टिनी प्रदर्शनकारीसँग झडप पनि भएको थियो ।

गत शनिबारसम्म इरान र इजरायल दुवैले आफ्नो शत्रुता बढाउन र ठूलो मात्रामा लडाइँ गर्नबाट परहेज गरेका थिए। इरानले ड्रोन र मिसाइल प्रक्षेपण गरेपछि यो परिवर्तन भयो। गाजामा हमास विरुद्ध छ महिनादेखि युद्ध चलिरहेको छ। यसले अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा इजरायलको प्रतिष्ठामा निकै नकारात्मक असर पारेको छ । यसले उसलाई पहिले भन्दा धेरै एक्लो बनाएको छ ।

विश्लेषकहरू भन्छन् कि हमास भन्दा फरक, इरान एक देश हो, त्यसैले यो धेरै शक्तिशाली छ । दमास्कसस्थित इरानको वाणिज्य दूतावासमा भएको आक्रमणमा १३ जनाको मृत्यु भएको थियो । यसमा रिभोलुसनरी गार्ड जनरल मोहम्मद रेजा जाहेदी र उनका डेपुटी हादी हाजरियाहिमी जस्ता केही वरिष्ठ कमाण्डरहरू सामेल थिए । यो आक्रमणले इरानलाई चोट पुर्यायो ।

यस हमलापछि इरानको विदेश मन्त्रालयले आक्रमणकारीलाई कारबाही गर्ने वाचा गरेको थियो ।

(बिबिसीबाट)